بورس کالا
بازار متشکل و منسجمی است که تعداد زیادی از عرضهکنندگان، کالای خود را عرضه و کالای مربوطه پس از بررسیهای کارشناسی و قیمت گذاری توسط کارشناسان آن بازار، به خریداران عرضه میشود. در این بورسها، معمولاً کالاهای خام و فرآورینشده مانند فلزات، پنبه، گندم، برنج و... داد و ستد می شوند.
یکی از مزایای بورس کالا، حضور نهادهای نظارتی و تنظیمگری است که تمامی تولیدکنندگان، مصرفکنندگان و تجار کالا با حضور این نهادها، از مزایای مترتب برقوانین و مقررات حاکم بر بورس برخوردار میشوند. به طور کلی، شرکت کنندگان در بورس کالا به دو دسته تقسیم میشوند. دسته اول کسانی هستند که میخواهند از ریسک نوسان قیمت‌ها در امان باشند و در بورسهای کالا، به عنوان خطرپوش شناخته میشوند، مانند تولیدکنندگان کالا، مصرف کنندگان عمده و....
دسته دوم، بر خلاف گروه اول کسانی هستند که از نوسانات قیمت استفاده کرده و سود خود را حداکثر میکنند. در بورسهای کالا، این گروه با نام سوداگران(Speculator)معرفی میشوند.
بررسی روند پیدایش و تکامل بورسهای کالا در جهان حاکی از آن است که ظهور و بسط فعالیت‌های این گونه بازار‌ها در عرصه اقتصاد کشور‌ها از قرن ۱۹ به بعد درپی پاسخ گویی به برخی از نیازمندی‌های اقتصادی و در بسیاری موارد رفع برخی تنگنا‌ها و موانع در بازار کالاها بوده است.
به عبارت دیگر، وجود برخی مشکلات در بازار کالا (چه در بخش عرضه، تقاضا و چه در بخش توزیع) و به تبع آن نوسانات قیمت کالاها و همچنین برخی از نارسایی‌ها و ناکارآمدی‌های بازارهای سنتی از یک طرف و مزایا و منافع ایجاد و راه اندازی بورسهای کالا و توانمندی آن‌ها در رفع مشکلات فوق الذکر از طرف دیگر.
مهمترین انگیزه و عواملی هستند که موجب پدیدار شدن بورسهای کالا در صحنه اقتصاد کشورهای مختلف گشته اند.
نارسایی‌های بازار سنتی در شکل‌های نوسانات کاذب و عدم شفافیت در کشف قیمت و فقدان تضمین‌های لازم برای معامله گران از مهمترین دلایل راه اندازی بورسهای کالایی در کشورهای جهان بوده است.
در چنین شرایطی راه اندازی بورسهای کالایی و به تبع آن، استفاده از ابزارهای مشتقه به ایجاد یک نظام سازمان یافته داد و ستد و توزیع کالاها در کشورهای مختلف منجر شده و راه ورود به بازارهای جهانی را برای کشور‌ها تسهیل نموده است. از این رو هم اکنون صد‌ها بورس کالایی مدرن در سراسر جهان دایر می‌باشد که از قدیمی‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱ -بورس تجاری شیکاگو (CME (با ۱۷۰ سال سابقه
۲ -بورس فلزات لندن (LME (با ۱۳۰ سال سابقه
۳ -بورس کالای نیویورک
(NYMEX (۴ -بورس کالای توکیو
(TOCOM (۵ -بورس کالای شانگهای
(SHFE (۶ -بورس کالای هند (MCX)
ضرورت تشکیل بورس کالا در ایران بازار محصولات صنعتی و کشاورزی در ایران همواره با محدودیت‌ها و دشواری‌های ساختاری زیادی روبرو بوده و بخش عمده‌ای از این مشکلات مربوط به عدماستفاده از ابزارهای نوین اقتصادی و ساختار نامناسب و ناکارآمدی بازار می‌باشد که با وجود تلاش‌های بسیار انجام شده توسط دولت محترم طی ۲ دهه اخیر در جهت اصلاح این ساختار، اما شاهد عدم بازدهی مناسب و حصول نتایج مورد انتظار در این بخش بوده ایم به گونه‌ای که علی رغم صرف هزینه‌های بسیار توسط دولت برای تنظیم بازار و تعیین قیمت نهاده‌ها و محصولات، اما در بخش تولید و توزیع و در پی آن مصرف کنندگان همواره با مشکلات فراوانی روبرو بوده اند که مهمترین این مشکلات را می‌توان به شرح ذیل خلاصه نمود:
۱ -نوسانات کاذب قیمت محصولات ناشی از ارتباط نامشخص و نامناسب میان عرضه و تقاضا.
۲ -عدم امکان مدیریت ریسک و محافظت از نوسانات آتی قیمت.
۳ -فقدان یک نظام قیمت گذاری شفاف بر پایه تعادل میان عرضه و تقاضا و نیاز بازار
۴ -نبود یک سیستم اجرایی و ناظر بر حسن انجام تعهدات طرفین معامله.
۵ -فقدان یک سیستم جمع آوری، پردازش و تحلیل اطلاعات و آمار تولید، واردات، صادرات و مصرف در جهت اطلاع رسانی به بازار و تصمیم گیری مطلوب.
۶ -عدم هماهنگی میان بخش‌های تولیدی و بازرگانی در زمینه واردات، صادرات و بازار مصرف.
تدابیر قانونی برای ایجاد بورس کالای ایران
نیاز به ایجاد بازاری متشکل و سازمان یافته برای تقابل آزاد عرضه و تقاضا و دستیابی به اثرات مثبت این مهم در اقتصاد تولید و مصرف، دولت و مجلس شورای اسلامی را بر آن داشت تا بستر قانونی لازم جهت تاسیس و راه اندازی بورسهای کالایی را در ایران فراهم سازند. در این راستا با تصویب بند (ج) ماده (۹۵ (قانون برنامه سوم و بند (الف) قانون برنامه چهارم، شورای عالی بورس موظف به تشکیل و گسترش بورسهای کالایی در ایران گردید.
در پی این امر، بورس فلزات در شهریور ماه سال ۸۲ به عنوان اولین بورس کالای کشور فعالیت خود را آغاز کرد و پس از آن نیز بورس کالای کشاورزی در شهریور ماه سال ۸۳ شروع به فعالیت نمود.
سپس بر اساس مصوبه شورای عالی بورس و قانون جدید بازار اوراق بهادار، در آذر ماه سال ۸۵ موجبات تشکیل شرکت بورس کالای ایران با ادغام بورس فلزات و کشاورزی فراهم شد و پس از پذیره نویسی و برگزاری مجمع عمومی، شرکت بورس کالای ایران از ابتدای مهر ماه سال ۸۶ فعالیت خود را آغاز کرد.
بدین ترتیب، هم اکنون بورس کالای ایران با تجربه‌ای بیش از ۴ سال، به داد و ستد انواع محصولات صنعتی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه و سلف مشغول است و راه اندازی معاملات ابزارهای مشتقه از جمله قراردادهای آتی را در برنامه‌های توسعه‌ای خود دارد.
اهداف بورس کالای ایران
از آن جایی که بورسهای کالا به عنوان نهادهایی سازمان یافته جهت داد و ستد قانونمند و نیز توسعه بازار سرمایه و بخش‌های مختلف اقتصادی به شمار می‌روند.
لذا نتایج عملکرد آن‌ها می‌تواند تاثیرات بسیار مثبتی در مناسبات تولید، توزیع، مصرف و در نتیجه افزایش رفاه اقتصادی جوامع به دنبال داشته باشد؛ چرا که بورس کالا تجلی گاه خواسته‌های تولیدکنندگان و مصرف کنندگان است و در این بازار است که همه فعالان بازار، نیازهای خود را در یک فضای رقابتی، شفاف و قانونمند مطرح میکنند.
از مهمترین اهداف و اثرات بورس کالا می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱ -ایجاد بازاری قانونمند و سازمان یافته جهت تسهیل داد و ستد کالاها.
۲ -سامان دهی بازار کالاها از طریق مکانیزم اجرایی ناظر بر تعهدات و تضمین منافع طرفین معامله.
۳ -کشف شفاف قیمت کالاها بر اساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا و نیاز بازار.
۴ -برقراری امکان اعمال مدیریت ریسک در بازار.
۵ -امکان انجام معاملات نقد، نسیه، سلف، آتی و اختیار با استفاده از ابزارهای نوین مالی.
۶ -توسعه سرمایه گذاری و فراهم سازی تسهیلات مالی برای خرید و فروش.
۷ -اطلاع رسانی درباره وضعیت بازار داخلی و خارجی کالاهای پذیرش شده به منظور افزایش سطح دانش فعالان بازار.