فروش تعهدی چیست؟ (قسمت دوم)

همان‌طور که “فروش تعهدی چیست؟ (قسمت اول)” ذکر گردید، دو رکن اساسی در معاملات فروش تعهدی، مالک و متقاضی هستند که به‌واسطه کارگزار، معاملات فروش تعهدی را امکان‌پذیر می‌نمایند. مالکان و متقاضیان جهت دسترسی به سامانه معاملات فروش تعهدی از قبل می‌بایست قرارداد بین مشتری و کارگزار را امضا نموده و دسترسی خود را در سامانه آنلاین  فعال نمایند.

در قسمت اول به ماهیت و چیستی فروش تعهدی پرداختیم. در این مطلب سعی داریم، چرایی انجام معاملات فروش تعهدی را بیان نموده تا علاقه‌مندان به استفاده از این ابزار مالی، قبل از راه‌اندازی قرارداد فروش تعهدی، با رویه‌های معاملاتی آن آشنا شوند.

مزایای معاملات فروش تعهدی برای مالکان و متقاضیان

مالکان با چه انگیزه‌ای سهام خود را برای فروش تعهدی در اختیار متقاضیان قرار می‌دهند؟

کسانی که قصد دارند سهامشان را برای مدت طولانی نگهداری کنند، سرمایه‌شان را به‌صورت سهم، راکد نگه داشته و هیچ‌گونه سودی از نگهداری سهم (به‌جز افزایش قیمت سهم) کسب نمی‌کنند؛ اما با استفاده از قرارداد فروش تعهدی، مالکان می‌توانند در بازه‌ای که قصد فروش سهم را ندارند، آن را در اختیار متقاضیان فروش تعهدی قرار دهند. متقاضیان، سهم قرض گرفته‌شده را به وکالت از مالک در بازار به فروش می‌رسانند. وجوه حاصل از فروش سهام به حساب مالک واریز می‌شود و مالک می‌تواند این وجوه را به‌صورت سپرده بانکی یا خرید صندوق‌های قابل معامله با درآمد ثابت، سرمایه‌گذاری نماید. درواقع مالک در حالت عادی و غیر فروش تعهدی، نمی‌توانست از بابت سرمایه درگیر شده برای سهم نگهداری شده، سودی کسب نماید؛ اما در فروش تعهدی، علاوه بر سود حاصل از افزایش قیمت سهم، سودی معادل سود سپرده بانکی یا سرمایه گذاری در صندوق های قابل معامله با درآمد ثابت (به انتخاب مالک) نصیب مالک می‌شود.

چنانچه برای سهامی که مالک در اختیار متقاضیان قرار داده است، سود تقسیمی در نظر گرفته شود، مالک می‌تواند به میزان این سود، از وجوه حاصل از فروش تعهدی، از حساب عملیاتی خود برداشت نماید. درواقع در فروش تعهدی، مالک می‌تواند سریع و راحت به سود تقسیمی سهام خود نیز دست یابد.

متقاضیان با چه انگیزه‌ای وارد قرارداد فروش تعهدی می شوند؟

کسانی که پیش‌بینی کاهش قیمت سهم خاصی را دارند (حتی کسانی که آن سهم را ندارند)، می‌توانند از طریق قرارداد فروش تعهدی اقدام به فروش آن سهم نموده و پس از کاهش قیمت سهم، آن را در قیمت پایین‌تر خریداری کرده و از این تفاوت قیمت سود کسب نمایند. درواقع متقاضیان بدون داشتن سهم، می‌توانند از کاهش قیمت سهام، کسب سود کنند.

از طرفی متقاضی برای فروش تعهدی، تنها ملزم به پرداخت وجه تضمین است. وجه تضمین، درصدی از کل ارزش قرارداد است. درواقع متقاضی با پرداخت بخشی از ارزش قرارداد از سود حاصل از اختلاف قیمت بین فروش و خرید منتفع می‌شود.

مالکان جهت تشویق متقاضیان به فروش تعهدی، هنگام ثبت درخواست خود در سامانه تأمین، نرخ تشویقی نیز تعیین می‌نمایند. در سررسید قرارداد یا هنگام تسویه قرارداد فروش تعهدی، مالک به میزان نرخ تشویقی، از سود حاصل از فروش سهام تعهدی که در سپرده بانکی یا صندوق های قابل معامله با درآمد ثابت، سرمایه‌گذاری شده است، به متقاضی پرداخت می‌کند. درواقع متقاضی علاوه بر سود حاصل از کاهش قیمت، از سود ناشی از نرخ تشویقی نیز بهره‌مند می‌شود.
در ادامه فرآیند ثبت سفارش و نحوه انجام معاملات تعهدی در سامانه آنلاین بیان می‌گردد. لازم به ذکر است معاملات فروش تعهدی صرفاً از طریق سامانه آنلاین قابل انجام است و کسانی که دسترسی آنلاین ندارند امکان انجام چنین معاملاتی را ندارند.

سامانه تأمین

مالکان سهام برای اینکه سهام خود را برای فروش تعهدی در اختیار متقاضیان قرار دهند، می‌بایست وارد سامانه تأمین شده و اقدامات زیر را انجام بدهند.

۱- ثبت نماد و حداکثر تعداد سهامی که می‌خواهند در اختیار متقاضیان قرار دهند.
۲- تعیین دوره تنفس (مدت‌زمانی که مالک حق ندارد درخواست تسویه نهایی فروش تعهدی را صادر نماید.)
۳- تعیین اینکه وجوه حاصل از فروش تعهدی چگونه سرمایه گذاری شود (سپرده بانکی یا صندوق‌های قابل معامله).
۴- تعیین نرخ تشویقی جهت جذب متقاضیان

نکته: نرخ تشویقی توسط مالک، جهت تشویق متقاضیان برای معاملات فروش تعهدی، تعیین می‌شود. روز تسویه قرارداد فروش تعهدی، به میزان نرخ تشویقی از سود حاصل از سرمایه‌گذاری وجه فروش تعهدی، به متقاضی پرداخت می‌شود.

مالکان چگونه وارد سامانه تأمین می شوند؟

پس از امضای قرارداد فروش تعهدی توسط مالکان، در سامانه آنلاین تب سامانه تأمین فعال می‌شود می‌توانند با انتخاب سامانه، وارد آن بشوند.

مالکان می‌توانند در قسمت نمای بازار، نمادهای قابل معامله از طریق فروش تعهدی را ملاحظه کنند. همچنین مالکان با انتخاب نماد، می‌توانند اقدام به ثبت درخواست فروش تعهدی کرده و سهام خود را برای فروش تعهدی در اختیار متقاضیان قرار دهند.

بازپرداخت سهام به مالکان چگونه است؟

متقاضی متعهد است سهامی را که از طریق فروش تعهدی به فروش رسانده، مجدداً از بازار خریداری کرده و به مالک بازگرداند. با توجه به اینکه امکان اشتباه بودن پیش‌بینی متقاضی وجود دارد (قیمت سهم به‌جای کاهش، افزایش یابد) ممکن است متقاضی تمایلی به خرید سهم در قیمت بالا و تحویل به مالک را نداشته باشد. جهت تضمین ایفای تعهدات از سوی متقاضی، هنگام انجام فروش تعهدی متقاضی می‌بایست مبلغی را تحت عنوان وجه تضمین در حساب عملیاتی خود داشته باشد.

وجه تضمین

وجه تضمین درصدی از ارزش قرارداد است که متقاضی جهت ایفای تعهداتش می‌بایست در حساب عملیاتی خود داشته باشد. میزان وجه تضمین در مشخصات قرارداد از طریق اطلاعیه‌های بورس اعلام می‌گردد.
ازآنجایی‌که مشخص نیست قیمت سهم (موضوع فروش تعهدی) تا چه اندازه بالا خواهد رفت، بر اساس قیمت پایانی سهم موردنظر و حجم سهام فروش تعهدی که تسویه نشده است، یک “وجه تضمین لازم ” به‌صورت روزانه تعیین می‌شود. متقاضیان می‌بایست همواره درصد حداقلی از وجه تضمین لازم را در حساب خود داشته باشند.
چنانچه موجودی حساب متقاضی از حداقل وجه تضمین لازم کمتر شود به‌اصطلاح گفته می‌شود متقاضی کال مارجین شده است. متقاضی می‌بایست طی مهلت تعیین‌شده در دستورالعمل حساب خود را شارژ نماید.

متقاضیان تا چه زمان فرصت دارند سهامی که از طریق فروش تعهدی فروخته‌اند را بازخرید نمایند؟

سررسید فروش تعهدی در مشخصات قرارداد ذکر می‌شود و به‌صورت اطلاعیه‌های بورس اعلام می‌گردد. تسویه قراردادهای فروش تعهدی (بازخرید سهام یا خرید وکالتی) به سه حالت امکان‌پذیر است.
 تسویه در زمان سررسید
 تسویه قبل از سررسید
۱- به درخواست مالک
۲- به درخواست متقاضی

مالک می‌تواند قبل از تاریخ سررسید قرارداد فروش تعهدی، در سامانه تأمین درخواست تسویه بدهد. البته مالک یک محدودیت در خصوص زمان درخواست تسویه دارد. درواقع مالک طی دوره تنفس امکان ثبت درخواست تسویه ندارد. مالک از روز کاری پس از اتمام دوره تنفس تا تاریخ سررسید امکان ثبت درخواست تسویه فروش تعهدی را دارد.

چنانچه مالک درخواست تسویه قرارداد را بدهد، متقاضی موظف است سهام را طی مهلت تعیین‌شده، از بازار خریداری نموده و به مالک بازگرداند. اگر متقاضی این اقدام را انجام ندهد، کارگزار از طریق حساب متقاضی اقدام به ثبت سفارش خرید به قیمت سرخط تابلو خواهد نمود و سهم را به قیمت بازار خریداری خواهد کرد.

نکته: دوره تنفس تعداد روزهای بعد از فروش تعهدی است که مالک حق درخواست تسویه را ندارد. این دوره توسط مالک در سامانه تعیین مشخص می‌شود.

متقاضی نیز می‌تواند درخواست تسویه فروش تعهدی را قبل از سررسید بدهد. برای این منظور، متقاضی می‌بایست سهام را از بازار خریداری نموده و به مالک بازگرداند. به بیان دیگر متقاضی، سفارش خرید وکالتی را در سیستم ثبت می‌نماید و در صورت انجام معامله، فروش تعهدی تسویه می‌شود.
چنانچه متقاضی تمایل داشته باشد اقدام به تسویه فروش تعهدی نماید، می‌بایست درصدی از مابه‌التفاوت قیمت فروش تعهدی و خرید وکالتی (در صورت بالاتر بودن قیمت فروش نسبت به قیمت خرید) را به شرح جدول زیر به مالک بدهد.

نکته: سررسید قرارداد فروش تعهدی به‌صورت دوره زمانی تعیین می‌شود و تاریخ ثابتی ندارد.

مثال:

فرض کنید سررسید قرارداد فروش تعهدی سهم فولاد در مشخصات قرارداد برابر با ۲۵ روز باشد. اگر فردی در تاریخ ۱ آبان اقدام به فروش تعهدی سهم فولاد نماید، تاریخ سررسید و تسویه قرارداد وی ۲۵ روز بعد، یعنی ۲۶ آبان خواهد بود.
چنانچه فردی در تاریخ ۲ آبان اقدام به فروش تعهدی سهم فولاد نماید، تاریخ سررسید و تسویه ۲۷ آبان خواهد بود.

نکته: اگر سهم موضوع قرارداد فروش تعهدی به دلیل تغییرات سرمایه متوقف شود، تاریخ سررسید قرارداد، به تاریخ ۲ روز کاری قبل از توقف سهم، تغییر خواهد یافت.

اگر متقاضی تا روز سررسید نتواند سهام فروخته‌شده را بخرد و به مالک بدهد چه اتفاقی می افتد؟

ممکن است متقاضیان تا روز سررسید، با صف خرید مواجه شده و نتوانند سهام فروش رفته را از بازار خریداری نمایند. در این شرایط در روز سررسید، فروش تعهدی تسویه نقدی می‌شود و متقاضی می‌بایست جرائم مربوطه را به مالک پرداخت نماید.
با توجه به اینکه در شرایط بازار صعودی، متقاضی متحمل زیان می‌شود لذا متقاضیان جهت ثبت درخواست فروش تعهدی، مبلغی را تحت عنوان “وجه تضمین ” می‌بایست در حساب عملیاتی خود داشته باشد تا در صورت عدم ایفای تعهد (خرید سهم از بازار) جرائم مربوطه از وجه تضمین متقاضی به مالک پرداخت شود.

آیا همه سهم های موجودی در بازار بورس ایران قابلیت فروش تعهدی را دارد؟

خیر. در ابتدای راه‌اندازی فروش تعهدی تنها سهامی که بورس مشخص می‌کند و از طریق اطلاعیه‌ها اعلام خواهد شد، قابلیت فروش تعهدی دارند.

چگونه از لیست نمادهای قابل معامله در فروش تعهدی مطلع شویم؟

نمادهای قابل معامله در فروش تعهدی از طریق اطلاعیه های بورس اعلام می‌شود. علاوه بر این کسانی که قرارداد فروش تعهدی را در کارگزاری امضا نموده‌اند، در قسمت نمای بازار سامانه فروش تعهدی، می‌توانند نمادهای قابل معامله را مشاهده نمایند.

کارمزد معاملات فروش تعهدی چه میزان است؟

کارمزد معاملات فروش تعهدی همانند خرید و فروش سهام است که توسط متقاضی (نه مالک) پرداخت می‌شود.

معاملات فروش تعهدی در چه ساعاتی انجام می‌شود؟

همانند معاملات سهام، معاملات فروش تعهدی نیز از ساعت ۸:۳۰ الی ۱۲:۳۰ است.

جهت درک بهتر مطلب به مثال زیر توجه نمایید.

آقای احمدی طبق تحلیل های خود به این نتیجه رسیده است که سهم فولاد از ۶۰۰ تومان تا ۵۰۰ تومان کاهش خواهد یافت. آقای احمدی هیچ سهم فولادی ندارد؛ اما وی می‌تواند از طریق فروش تعهدی از این کاهش قیمت (به‌شرط صحیح بودن پیش‌بینی) سود کسب نماید.

آقای احمدی می‌تواند (پس از امضای قرارداد فروش تعهدی با کارگزار و فعال شدن دسترسی به این سامانه) از طریق سامانه معاملاتی فروش تعهدی اقدام به فروش تعهدی نماید. وی پس از ورود به سامانه معاملات فروش تعهدی می‌تواند از قسمت دیدبان، نماد فولاد را انتخاب نماید. آقای احمدی در قسمت نماد فولاد می‌تواند درخواست‌های ثبت‌شده توسط مالکان را به تفکیک حجم، محل سرمایه‌گذاری (سپرده بانکی یا صندوق‌های قابل معامله با درآمد ثابت) نرخ تشویقی و دوره تنفس ملاحظه کند. وی می‌تواند با انتخاب هر یک از این سفارشات اقدام به فروش تعهدی آن سهم نماید.

نکته: متقاضی می‌بایست قبل از ثبت فروش تعهدی، وجه تضمین موردنیاز را در حساب عملیاتی خود داشته باشد.

نکته: برای واریز وجه جهت معاملات فروش تعهدی، متقاضی می‌بایست در ابتدا از طریق پرداخت شتابی در سامانه آنلاین، وجه موردنیاز را واریز کند. سپس در سامانه فروش تعهدی/ قسمت وضعیت مالی متقاضی / از طریق انتقال وجه داخلی، موجودی واریزشده در سامانه آنلاین سهام را به سامانه فروش تعهدی منتقل کند.

آقای احمدی اقدام به ثبت سفارش فروش ۱۰۰۰ سهم فولاد با قیمت بازار (۶۰۰ تومان) می‌نماید. ارزش سفارش آقای احمدی به شرح ذیل است:
قیمت سفارش* حجم سفارش= ۶۰۰*۱۰۰۰= ۶۰۰۰۰۰

آقای احمدی جهت ثبت این سفارش می‌بایست به میزان وجه تضمین موجودی داشته باشد.

آقای احمدی تا ۴ روز صبر می‌کند. پس از ۴ روز دو سناریو پیش روی آقای احمدی خواهد بود.

سناریوی اول:

پیش‌بینی آقای احمدی صحیح باشد و قیمت سهم با افت مواجه شود.
فرض کنید قیمت سهم در روز ۴ م برابر با ۵۰۰ تومان می‌شود و آقای احمدی ۱۰۰۰ سهم فولاد را با قیمت ۵۰۰ خریداری نماید.
قیمت سفارش* حجم سفارش= ۵۰۰*۱۰۰۰= ۵۰۰۰۰۰
آقای احمدی سهم را با قیمت ۶۰۰ فروخت و با قیمت ۵۰۰ خرید. بدین ترتیب میزان سود وی از این معامله برابر ۱۰۰ هزار تومان است.
سود معامله فروش تعهدی= (قیمت فروش – قیمت خرید)*۱۰۰۰= ۱۰۰۰۰۰

نکته: چنانچه مالک نرخ تشویقی تعیین نموده باشد، به میزان نرخ تشویقی نیز از سود سرمایه‌گذاری وجوه حاصل از فروش تعهدی به متقاضی پرداخت می‌شود.

سناریوی دوم:

پیش‌بینی آقای احمدی اشتباه باشد و قیمت سهم افزایش یابد.
فرض کنید قیمت سهم در روز ۴ م برابر با ۷۰۰ تومان می‌شود و آقای احمدی ۱۰۰۰ سهم فولاد را با قیمت ۷۰۰ خریداری نماید.
قیمت سفارش* حجم سفارش= ۷۰۰*۱۰۰۰= ۷۰۰۰۰۰
آقای احمدی سهم را با قیمت ۶۰۰ فروخت و با قیمت ۷۰۰ خرید، بدین ترتیب میزان زیان وی از این معامله برابر ۱۰۰ هزار تومان است.
زیان معامله فروش تعهدی= (قیمت فروش – قیمت خرید)*۱۰۰۰= ۱۰۰۰۰۰-

نکته: پس از تسویه قرارداد فروش تعهدی، وجه تضمین متقاضی از حالت بلوکه خارج و آزاد می‌شود.

نکته: زیان متقاضی، از وجه تضمین موجود در حساب وی برداشت می‌شود.

جمع‌بندی

در این مطلب ابزار مالی فروش تعهدی معرفی شد تا سرمایه گذاران در بازار نزولی بتوانند با استفاده از این ابزار سود کسب نمایند. لازم به ذکر است سرمایه گذاران در بازار سرمایه علاوه بر ابزار فروش تعهدی می‌توانند از ابزارهایی از قبیل معاملات مشتقه (آتی سبد سهام، اختیار معامله سهام) جهت کسب سود در بازار نزولی استفاده نمایند. البته یکی از برتری های فروش تعهدی نسبت به مشتقات سهام این است که برای فروش تعهدی تحلیل سهم کفایت می‌کند. درحالی‌که در آتی شاخص یا اختیار معامله سهام، علاوه بر تحلیل سهم، تحلیل روی قیمت مشتقه ها صورت گرفته و معاملات در بازار مشتقه صورت می‌گیرد.