تاثیر ریسک‌های سیاسی بر بازار بورس ایران و جهان چیست؟
بازارهای سرمایه در سطح جهانی همواره تحت تاثیر ریسک‌های فراوانی قرار می‌گیرند؛ تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، رویدادهای مختلف، تصمیمات کشورها و… همگی روی این بازارها تاثیر می‌گذارند. گاهی تصمیم یک کشور باعث رشد یک بازار و ضعف بازار دیگری می‌شود، گاهی رویدادی باعث حرکت نزولی یا صعودی بازارها به موازات هم شده و در نهایت هر اتفاقی که در یک بازار بیفتد می‌توان تاثیر آن را در بازارهای دیگر مشاهده کرد. در این مقاله به توضیح مختصری در رابطه با انواع ریسک و سپس بررسی دقیق‌تر ریسک‌های سیاسی در بازار سرمایه داخلی و جهانی خواهیم پرداخت.
برای روشن شدن موضوع بحث، یک مثال را در نظر بگیرید: زمانی که نرخ بهره در یک کشور بالا می‌رود، افراد به تهیه ارز آن کشور و سرمایه‌گذاری و دریافت سود بیشتر تمایل پیدا می‌کنند؛ بنابراین ممکن است مقداری از سرمایه خود را از بازارهای دیگر خارج کنند. در نهایت اگر این اتفاق در سطح وسیع و توسط افراد زیادی روی دهد، بازارهای دیگر سیر نزولی را تجربه خواهند کرد. این مثال در رابطه با تصمیمی اقتصادی بود و مشابه آن را می‌توان در تصمیمات سیاسی نیز به وضوح مشاهده کرد. البته تاثیرات رویدادها بر هر بازار به عمق آن بازار هم بستگی دارد. اگر کشور ایران و تغییر قیمت دلار را نظر بگیریم، می‌توانیم مشاهده کنیم در بازه‌ای از زمان که قیمت دلار سیر صعودی دارد، مقداری سرمایه از بازار بورس خارج می‌شود و در این شرایط شاهد سیر نزولی در بورس خواهیم بود و این ناشی از عمق کم بازار بورس در ایران است. هرچقدر سرعت حرکت بازار به سمت نزولی و صعودی کمتر باشد، ما آن بازار را عمیق‌تر می‌شناسیم. در ادامه با انواع ریسک و تاثیر ریسک‌های سیاسی در بازار سرمایه بیشتر آشنا خواهیم شد.
انواع ریسک در بازار سرمایه
ریسک در سرمایه گذاری به دو دسته «سیستماتیک» و «غیر سیستماتیک» تقسیم می‌شود. ریسک‌های سیستماتیک شامل موارد کلی و غیرقابل حذف در بازار هستند؛ این ریسک‌ها به صورت کلی متوجه دارایی ما است و با تحلیل و پیش‌بینی نمی‌توان از آن‌ها اجتناب کرد. تنها کاری که سرمایه‌گذاران حرفه‌ای برای کنترل حدودی این ریسک انجام می‌دهند، تقسیم دارایی بین چندین بازار مختلف است. البته این کار، ریسک سیستماتیک را کاهش نمی‌دهد، بلکه امکان مدیریت دارایی را با در نظر گرفتن آن ریسک آسان‌تر می‌کند. مثلا در نظر بگیرید رویداد ناخوشایندی مانند جنگ (که ریسکی سیستماتیک به حساب می‌آید) روی دهد. این اتفاق قطعا تاثیر منفی بر تمامی بازارهای کشورهای درگیر آن خواهد داشت. فرقی نمی‌کند افراد در کدام بازار سرمایه‌گذاری کرده باشند، به هر حال تاثیر منفی روی دارایی آن‌ها اجتناب ناپذیر است! اما اگر فرد دارایی خود را بین چندین بازار مثل بورس، طلا، مسکن و… تقسیم کرده باشد، در چنین زمانی ممکن است راحت‌تر بتواند برخی را نقد کرده و برخی دیگر برای زمان طولانی غیرقابل استفاده باقی بمانند. جنگ، رویدادهای اقتصادی و سیاسی، تغییر نرخ بهره و نرخ ارز، تورم و تحریم‌ها از نمونه‌های ریسک سیستماتیک هستند.
ریسک‌های غیر سیستماتیک، قابل کنترل، قابل پیش‌بینی و به اصطلاح حذف‌شدنی هستند. مثلا رویدادهای داخلی یک شرکت خاص که موجب سقوط سهام می‌شود را ریسک غیر سیستماتیک می‌نامیم. ریسک‌های مربوط به یک سهم خاص، یا سهام یک صنعت خاص و از این قبیل موارد، همگی غیر سیستماتیک هستند. تمامی سهامداران به صورت مرتب اخبار مربوط به سهم‌هایشان را پیگیری می‌کنند و با توجه به آن و بر اساس تحلیل‌هایی که انجام می‌دهند، دارایی خود را مدیریت می‌کنند؛ بنابراین به راحتی می‌توانند ریسک‌های غیر سیستماتیک را مدیریت کنند و فردی که فاقد این توانایی باشد در واقع یک سرمایه‌گذار مبتدی است.
تاثیر ریسک‌های سیاسی بر بازار سرمایه جهانی
در ابتدای این بخش لازم است این مورد را بیان کنیم که تغییرات سیاسی تدریجی که موجب بهبود شرایط کشور شده و به مرور زمان اتفاق می‌افتد و همچنین برعکس این روند را ریسک سیاسی نمی‌نامیم. اگرچه این موضوع تاثیر بسزایی در اقتصاد کشور دارد اما از آنجایی که به مرور روی می‌دهد و تغییرات در آن قابل پیش‌بینی است، ریسک نامیده نمی‌شود. تصمیمات یک باره دولت، رخدادهای سیاسی ناخواسته، دخالت دولت در امور اقتصادی و هر موردی که به طور ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی با دخالت سران کشور روی دهد، در دسته ریسک سیاسی قرار می‌گیرد و اصطلاحا آن را ریسک حاکمیتی هم می‌نامیم. در بازارهای جهانی، زمانی که سرمایه‌گذاران می‌خواهند دارایی خود را وارد بازار خارجی کنند، به رتبه کشور و میزان شفافیت اطلاعات و قوانین حاکم بر آن دقت می‌کنند. کشورهایی که قوانین روان و قابل درک‌تری دارند و فساد مالی در آن‌ها کمتر دیده می‌شود، گزینه بهتری برای سرمایه‌گذاری هستند.
کشورهایی که احتمال رخ دادن تحولات حکومتی یا انقلاب در آن‌ها زیاد است، دولت‌هایی که محدودیت تبدیل پول را در قوانین خود می‌گنجانند، کشورهای درگیر تحریم و وجود محدودیت در امر واردات، کشورهایی که سلب مالکیت دولت از املاک و یا اقداماتی که برای حذف یا کوچک شدن بخش خصوصی در آن‌ها انجام می‌شود و … نمی‌توانند به خوبی سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را جذب بازارهای مالی خود کنند. زمانی که کشوری ثبات سیاسی و به موازات آن از ثبات اقتصادی کمی دارد نه تنها سرمایه‌گذار خارجی را جذب نخواهد کرد، بلکه سرمایه‌گذاران داخلی نیز تلاش می‌کنند که دارایی خود را به بازارهای خارج از کشور منتقل کنند. در نتیجه این امر، ارزش اوراق بهادار در آن کشور کاهش می‌یابد و سیر نزولی خواهد داشت و مشمول ریسک سیاسی شده است.
شرکت‌هایی هستند که در سطح جهانی به آنالیز اوضاع سیاسی و اقتصادی کشورها می‌پردازند و رتبه‌بندی ارائه می‌دهند. مجله یورومانی (پول اروپا) با بهره‌گیری از دانش مدیران ارشد اتحادیه‌های صنفی بازارهای اروپایی و همچنین بیمه‌گران ریسک‌های سیاسی، دو بار در سال آماری از رده‌بندی مذکور منتشر می‌کند؛ این رده‌بندی مبنتی بر مواردی مانند: اعتبار بین‌المللی کشورها، حسن سابقه آن‌ها، پیشینه سیاسی و تامین مالی تجاری آن‌ها است.
در بسیاری از کشورهایی که رتبه بالایی را در رده‌بندی مذکور دارند می‌توان بیمه‌نامه‌هایی برای مدیریت ریسک‌های سیاسی مشاهده کرد. معروف‌ترین شرکتی که در این زمینه می‌توان نام برد، شرکت سهامی سرمایه‌گذاری خصوصی خارجی (OPIC)است که در ایالت متحده آمریکا فعالیت می‌کند و بسیاری از سرمایه‌گذاری‌هایی که توسط افراد خارجی در این کشور انجام می‌شود را بیمه می‌کند.
در انگلستان، وزارت تضمین اعتبار صادرات (ECGD)؛ در کانادا شورای توسعه صادرات (EDC)؛ و در آلمان نهادی به نام هرمس (Hermes) سرمایه‌گذاران خارجی را طبق قوانین حاکم بر کشور بیمه می‌کنند. در کشورهای آسیایی معمولا چیزی تحت عنوان بیمه‌نامه وجود ندارد و تنها کشورهایی مانند ژاپن و کره‌جنوبی که اقتصادی قوی‌تری دارند، این کار را به واسطه اوراق تضمین برای سرمایه‌گذاران خود انجام می‌دهند.
تاثیر ریسک‌های سیاسی بر بازار بورس ایران
متاسفانه به علت تحریم‌هایی که علیه کشور ایران صورت گرفته است، بازار سرمایه ایران بسیار متزلزل است؛ با هر رویدادی که رخ می‌دهد ما شاهد نوسان در بازار بورس هستیم و عده‌ای این موضوع را ناشی از عمق کم این بازار می‌دانند؛ اما از طرفی متخصصان تحلیل بنیادی که معمولا سرمایه‌گذاری آن‌ها بلندمدت و با دیدگاهی عمیق‌تر است، این نوسانات را زودگذر می‌دانند و معتقدند که ریسک‌های سیستماتیک در ایران اگرچه تاثیرگذار هستند، اما با گذر زمان هر سهمی ارزش ذاتی خود را نمایان خواهد کرد. البته ما بارها شاهد چنین نوسانات زودگذری در بورس بوده‌ایم. مثلا زمانی که قیمت دلار رو به افزایش است، برای مدت کوتاهی افراد (خصوصا سفته‌بازان) سرمایه خود را از بورس خارج می‌کنند و به خرید و فروش دلار و نوسان‌گیری در آن می‌پردازند و در این زمان بازار بورس سیر نزولی خواهد داشت. این نزول از نظر کارشناسان سطحی و زودگذر است.
پس از مدتی که دلار با طی کردن افزایش قیمت به ثبات می‌رسد، تاثیر خود را بر قیمت دیگر کالاها گذاشته و روند افزایش قیمت در تمامی صنایع شروع می‌شود که طی این روند احتمالا سود شرکت‌ها نیز افزایش خواهد داشت و مجددا بازار بورس به اصطلاح مثبت می‌شود و اگرچه ممکن است کمی نوسان داشته باشد اما به ثبات نسبی خواهد رسید و این شرایط معمولا با دیدگاه طولانی‌مدت و عمقی کارشناسان پیش‌بینی می‌شود.
روانشناسی رفتار سهامداران بازار بورس ایران نشان می‌دهد که رویدادهای سیاسی معمولا بر روی تصمیمات دو گروه اثر می‌گذارد:
نوسان‌گیران
افراد غیر حرفه‌ای که بر اساس احساسات و شایعات و بدون تحلیل تصمیم می‌گیرند.
در رابطه با سرمایه‌گذاران خارجی در ایران دو مورد مثبت و منفی وجود دارد؛ طبق رده‌بندی موسسه Credentoکه در سال ۲۰۱۹ انجام شد، متاسفانه ایران جزو پرریسک‌ترین مناطق برای سرمایه‌گذاری انتخاب شد و رتبه ۷ از ۱۰ را کسب کرد؛ قابل ذکر است در این رده‌بندی هیچ کشوری رتبه ۸ و بالاتر را دریافت نکرده است! بنابراین این موضوع تاثیر منفی در جذب سرمایه‌گذار خارجی خواهد داشت. اما از طرفی افراد خارجی در ایران معمولا بر روی ماشین‌آلات، تجهیزات تولیدی و از این قبیل موارد سرمایه‌گذاری می‌کنند که به راحتی تبدیل به پول نقد نمی‌شود؛ بنابراین خروج سرمایه خارجی از بازار ایران کمی سخت خواهد شد. همچنین تحریم‌های بانکی که نقل و انتقال ارز را در سطح بین‌المللی برای ایران مشکل می‌کند، اگرچه امتیازی منفی تلقی می‌شود اما تا حدودی از فرار سرمایه نیز جلوگیری خواهد کرد که به عبارتی مانع مثبت خوانده می‌شود.
سخن آخر
در نهایت ما باید این موضوع را بدانیم که سرمایه‌گذاری بدون ریسک در دنیا وجود ندارد! حتی با وجود ضمانت‌نامه‌ها و بیمه‌نامه‌هایی که توسط کشورهای مختلف به سرمایه‌گذاران تعلق می‌گیرد، باز هم آن‌ها در معرض ریسک‌های مختلف قرار دارند و این فکر که سرمایه‌گذاری در کشورهای خارجی ریسک ندارد، اشتباه است. ریسک سیاسی نیز از نوع سیستماتیک به شمار می‌رود و اجتناب از آن ممکن نیست. شاید بتوان بهترین راه را تقسیم دارایی بین چند بازار و همچنین جلوگیری از رفتارهای نشات گرفته از هیجانات دانست. مدیریت ریسک بحثی جداگانه است که با ارتقا دانش مالی، یادگیری روش‌های تحلیلی و انتخاب استراتژی صحیح، ممکن خواهد بود. هیچ فردی به‌خاطر وجود ریسک، فعالیت مالی خود را متوقف نمی‌کند و از سودی که از طریق سرمایه‌گذاری کسب می‌کند به راحتی چشم‌پوشی نخواهد کرد؛ بلکه مهارت‌های مربوط به سرمایه‌گذاری را در خود ارتقا می‌بخشد و با تکیه بر دانش مالی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.