سهام خزانه چیست؟
در بازار بورس و اوراق بهادار قوانین مختلفی برای سهام‌داران و همچنین ناشران سهام وجود دارد. این قوانین بسته به قانون اساسی، شرایط سیاسی و اقتصادی و همچنین قوانین دینی تنظیم می‌شوند و ممکن است هر کدام از آن‌ها به مرور زمان تغییر کنند. بازارهای مالی در سطح جهانی قوانین کلی‌تری دارند اما تمامی آن‌ها در بازارهای داخلی قابل اجرا نیستند. به اصطلاح از فیلترهایی عبور می‌کنند، ممکن به همان صورت و یا با اندکی تغییر اجرا شوند یا حتی اصلا در کشور قابل اجرا نباشند. بعضی از انواع اوراق بهادار مانند اوراق قرضه و سهام خزانه نمونه‌ای از این موارد بودند که البته به تازگی قوانین مربوط به سهام خزانه توسط سازمان بورس و اوراق بهادار تغییر یافته و این مورد قابل اجرا است.
مفهوم سهام خزانه
سهام خزانه در بازار جهانی یک تعریف کلی دارد: «سهام ممتاز یک شرکت که در بازار مالی عرضه می‌شود و سپس مقداری از آن توسط خود شرکت خریداری می‌گردد را سهام خزانه می‌گویند.» البته این فرآیند دارای قوانین و شرایط خاصی است و می‌تواند به دلایل مختلفی انجام شود که در ادامه به آن می‌پردازیم.
قوانین سهام خزانه
طبق قوانین تنظیم‌شده، شرکت‌ها تنها می‌توانند ۱۰درصد از سهام انتشاریافته خود را بازخرید کنند. این سهام نباید باطل شود و لازم است امکان فروش مجدد آن به دیگر سهام‌داران وجود داشته باشد. سهام خزانه مالیات ندارد، سود سهام دریافت نمی‌کند و همچنین فاقد حق رای است. زمانی که سهام خزانه توسط شرکت تهیه می‌شود، این اشتباه پیش می‌آید که آن را جزو دارایی‌های شرکت محسوب می‌کنند اما این مورد صحیح نیست. همان طور که گفته شد، شرکت مانند بقیه سرمایه‌گذاران بورسی سهام خود را خریداری کرده است و می‌تواند به فروش برساند؛ بنابراین در ترازنامه شرکت، مبلغ سرمایه ذکرشده باید با کسر میزان سهام خزانه باشد و هر زمانی که این سهام مجددا به فروش رسید یا حتی باطل شد، سود و زیانی برای آن محاسبه نخواهد شد بلکه به عنوان تغییر در حقوق صاحبان سهام شناسایی می‌شود. در نهایت ناشران سهام برای خرید سهام خزانه، موظف به کسب مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار هستند. تمامی برنامه‌های مربوط به نگهداری و خرید و فروش سهام خزانه باید طبق قوانین سازمان بورس افشا شود و همه سهام‌داران باید از کلیات آن مطلع باشند.
قوانین بین‌المللی در رابطه با سهام خزانه
در حالت کلی کشورهایی که استفاده از سهام خزانه را مجاز می‌دانند، به این سه مورد توجه ویژه‌ای دارند:
منبع تامین نقدینگی برای بازخرید
اطلاع‌رسانی قبلی و تعیین زمان بازخرید
رکن تصمیم‌گیرنده در شرکت
در صورتی که شرکت بورسی در حال ضرردهی باشد، فراهم کردن نقدینگی برای تهیه سهام منطقی نیست اما در صورتی‌که شرکت در مسیر پیشرفت باشد و برای اقدامات بیشتر در آینده این کار را انجام دهد، از نظر کارشناسان حوزه بورس، امکان سوء استفاده در آن کاهش یافته و تهیه سهام خزانه بلامانع است. همچنین تصمیم‌گیرندگان در رابطه با تهیه سهام خزانه باید از تیم خبره مالی، فنی و برنامه‌ریزی تشکیل شده باشد. در صورتی که مدیریت به تنهایی و بدون اعلام دلایل کارشناسی‌شده، این تصمیم را بگیرد، احتمالا تهیه سهام خزانه برای وی تایید نخواهد شد و در نهایت هیچ شرکتی نمی‌تواند در هر زمانی که خواست سهام خزانه تهیه کند. بازه زمانی تهیه این سهام در کشورهای مختلف یا از جانب نهادهای ناظر (مثل سازمان بورس و اوراق بهادار) مشخص خواهد شد یا از طرف خود شرکت همراه با طرح ارائه شده، مطرح می‌شود و خارج از آن بازه، هرگونه تهیه سهام خزانه تخلف به شمار می‌رود. از نظر کارشناسان اقتصادی، این سه مورد نشان‌دهنده هدف شرکت از تهیه سهام خزانه هستند و در واقع با عبور از این فیلترها شرکت مجاز به تهیه سهام خزانه خواهد شد.
برخی از دلایل خرید سهام خزانه و مزایای آن
گاهی شرکت‌ها با بررسی روند قیمتی سهام خود در بازار بورس متوجه می‌شوند این سهام با مبلغی کمتر از ارزش واقعی خرید و فروش می‌شود؛ بنابراین مقداری از سهام که می‌تواند تا سقف ۱۰ درصد باشد را خریداری می‌کنند و پس از اصلاح بازار مجددا آن را به فروش می‌رسانند. بعضی اوقات در بازار بورس نقدشوندگی سهام کاهش می‌یابد؛ این اتفاق برای شرکت‌های بورسی اتفاق ناخوشایندی است و اعتماد افراد به آن سهم و احتمال انجام سرمایه‌گذاری‌های بعدی را کاهش می‌دهد. از این رو، شرکت برای رفع مشکل عدم نقدشوندگی، اقدام به خرید سهام خود در بازار کرده و با این کار، در راستای بهبود ارتباط با سهام‌داران تلاش می‌کند. در صورتی که شرکت متوجه شود درصد زیادی از سهام وی در اختیار تعداد محدودی از افراد است، این روند به خواست دست‌اندرکاران انجام نشده، ممکن است در آینده به انجام سفته‌بازی بیانجامد و موجب ضرر در قیمت سهام شرکت شود، به تهیه سهام خزانه می‌پردازد. به این ترتیب، در صورت مشاهده اعمالی چون سفته‌بازی، می‌تواند از سهام خود برای کنترل قیمت استفاده کند.
اعطای سهام به پرسنل و مدیران، یکی از شرایطی است که معمولا شرکت‌های بزرگ در قالب طرح تشویقی و یا تسهیلات برای کارکنان در نظر می‌گیرند. این مورد را نیز می‌توان از دلایل تهیه سهام خزانه توسط شرکت‌های بورسی دانست. شرکت‌ها در بازه‌های زمانی مختلف با توجه به نحوه فعالیت خود، رویدادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در سطح کشور و همچنین در سطح بین‌المللی، شرایط متفاوتی را تجربه می‌کنند. بعضی اوقات دامنه فعالیت محدود می‌شود و سود شرکت کاهش می‌یابد؛ گاهی هیئت مدیره بنا به شرایط تصمیم به انتشار اوراق بهادار می‌گیرد و در کل هر تصمیمی که مبنی بر کاهش هزینه‌ها باشد، می‌تواند منجر به خرید سهام خزانه شود. البته سهام خزانه قابل تبدیل به دیگر اوراق نیست اما با توجه به عدم تعلق سود به سهام خزانه، شرکت می‌تواند آن را تهیه کند و به نوعی سهام خود را در بازار کاهش دهد و تا حدودی در هزینه‌ها صرفه‌جویی کند؛ در این شرایط اخذ تصمیماتی مانند انتشار اوراق بهادار و … برای ناشر سهام ممکن خواهد شد.
دلایل ممنوعیت سهام خزانه تاکنون و معایب آن
در ایران امکان استفاده از سهام خزانه برای اولین بار در سال ۱۳۴۶ برای شرکت نفت فراهم شد و از سال ۱۳۴۸ تاکنون این امکان از تمامی شرکت‌های بورسی سلب شده بود. اگرچه آیین‌نامه مربوط به آن در سال ۱۳۹۴ بازبینی شد و انتشار یافت اما تا سال جاری هیچ‌گونه مجوزی برای تهیه سهام خزانه صادر نشده بود. در ادامه برخی از دلایل ممنوعیت استفاده از سهام خزانه توضیح داده می‌شود. اصلی‌ترین دلیل ممنوعیت خرید سهام خزانه، زیانی بود که می‌توانست به سهام‌داران خارج شرکت وارد شود. از آنجایی که مدیران شرکت اشراف کامل به تمامی اطلاعات مالی، فعالیت‌ها و و فراز نشیب‌ها در مسیر خود دارند، می‌توانند در زمان کاهش قیمت، اقدام به تهیه سهام خزانه کنند و پس از مدتی آن را با بالاترین قیمت بفروشند؛ در این شرایط در حق دیگر سهام‌داران که با استفاده از روش‌های تحلیلی، بر پایه سوابق شرکت و… در سهام مذکور سرمایه‌گذاری کرده‌اند اجحاف می‌شود.
از طرفی برعکس این فرآیند هم می‌تواند موجب ضرر سهام‌داران شود. انجام معاملات سهام با قیمت بسیار بالا، به معنای محدود بودن معاملات آن و در نهایت رشد سهم بیش از ارزش واقعی خود است؛ اگر شرکتی ۱۰درصد از سهام خود را (که مقدار قابل توجهی است) در بالاترین قیمت و در زمان محدود بازخرید کند، ارزش آن می‌تواند به یک‌باره و به صورت غیرواقعی افزایش یابد و فضا برای سفته‌بازی فراهم می‌شود. بدیهی است که با اصلاح بازار، سقوط قیمت رخ می‌دهد و در نهایت مابقی سهام‌داران که از این روند بی‌اطلاع بودند متضرر خواهند شد. شرکت‌های بورسی باید دقت کنند که بازخرید سهام حتما با دلایل قانع‌کننده، هم برای سهام‌داران و هم برای سازمان بورس انجام شود و در غیر این صورت، مشمول زیان می‌شوند. اگر سهام‌داران تهیه سهام خزانه را ناشی از عدم سوددهی و یا مشکلات مالی شرکت برداشت کنند، ارزش سهام به شدت در بازار کاهش می‌یابد؛ بنابراین توجیه سهام‌داران و شفاف‌سازی اقدامات شرکت، یکی از مهم‌ترین قدم‌ها در زمان تهیه سهام خزانه است.
اگر هیئت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار، که وظیفه بررسی این فرآیند را بر عهده دارد؛ دلیل تهیه سهام خزانه را تغییر قیمت بداند و طرح‌های ارائه‌شده از جانب شرکت برای وی مورد تایید نباشد، تصمیمات سختی در رابطه با شرکت مذکور اتخاذ خواهد کرد. ارائه دلایل قانع‌کننده برای این تیم بسیار مهم است و در غیر این صورت شرکت ضرر سنگینی را متحمل می‌شود. همچنین از آن جایی که سهام خزانه فاقد اثر مالیات است، اداره مالیات سختگیری‌های فراوانی را در این زمینه اعمال می‌کند. اگر این سازمان دلیل تهیه سهام خزانه را فرار مالیاتی از سود سهام تشخیص دهد، به دلیل انباشته شدن سود نامناسب جرایم مالیاتی سنگینی را برای شرکت در نظر می‌گیرد.
سخن آخر
خرید سهام خزانه به خودی خود یک فرآیند مثبت محسوب می‌شود و در واقع فرصتی برای ارتقای مالی و بهبود وضعیت شرکت‌های بورسی است؛ اما سوء استفاده‌هایی که از این فرصت می‌شد، باعث شد خرید ان در بسیاری از کشورها ممنوع شود. در طی این سال‌ها کشورهای مختلف قوانین زیادی را برای اصلاح فرآیند استفاده از سهام خزانه وضع کردند و تا حدودی توانستند از تخلفات احتمالی جلوگیری کنند اما همچنان این ممنوعیت برای تعدادی از کشورها وجود دارد. در ایران نیز حدود ۵۰ سال استفاده از این فرصت برای تمامی شرکت‌های بورسی ممنوع بود و شرکت‌ها با ثبت شرکت‌های تابعه اقدام به تهیه سهام خود می‌کردند؛ اما از شهریور ماه ۱۳۹۹ تهیه سهام خزانه طبق قوانین خاصی آزاد شده است.