انواع بانکداری در جهان و ایران چگونه است؟
بانکداری در نقاط مختلف دنیا به شکل‌های مختلفی انجام می‌شود. در کشور ما بانکداری از نوع اسلامی است. مشخص کردن چهارچوب‌های مختلف بانکداری می‌تواند تا حدود زیادی سیاست‌ها و وجه تمایز و شباهت آن‌ها را باهم مشخص کند. به لحاظ تاریخی، ریشه بانکداری به دوره رنسانس ایتالیا برمی‌گردد و در شهرهای غنی از ثروت و تجارت مانند ژنووا، فلورانس و … ایجاد شده است. در این مقاله سعی داریم به انواع بانکداری در جهان و ایران بپردازیم، با ما همراه باشید.
در این مطلب عناوین زیر را بررسی خواهیم کرد:
انواع بانکداری از منظر مدل تجاری
منظور از مدل‌های تجاری چیست؟
بحران‌های مالی در بسیاری از نقاط دنیا و نقش مثبت بانکداری در این جریان، باعث شد موضوع مدل‌های تجاری بیشتر مورد توجه قرار بگیرد. بانک‌ها برای رسیدن به اهداف و سیاست‌های خود از مدل‌های تجاری گوناگونی استفاده می‌کردند. مجموع این تصمیمات و عملیات تعریف‌شده در فرایند بانکداری و مدل‌های تجاری، منجر به کسب نتایجی در بخش‌هایی مانند عملکرد مالی، بهبود اوضاع پایداری مالی و اقتصادی در طول زمان شد.
باید در نظر داشت که با استفاده از مدل‌های تجاری تعریف‌شده، می‌توان نحوه عملکرد بانک‌ها و تاثیر آن‌ها بر ریسک‌های دستگاهی را تا حدودی پیگیری و رصد کرد که همین امر باعث ایجاد نظم بی‌نظیری در فرایند بانکداری می‌شود. برای تحلیل مدل‌های تجاری نیاز به اطلاعات تمیز و شفاف از جانب بانک‌ها هست که معمولا در ترازنامه‌ها منتشر می‌شود. همان طور که اشاره کردیم استفاده از مدل‌های تجاری گوناگون تا حد زیادی باعث می‌شود که بانک‌ها به اهداف خود برسند.
انواع بانکداری از نظر مدل تجاری
در فرایند دسته‌بندی بانک‌ها، می‌توان از معیار مدل تجاری استفاده کرد اما قبل از آن از نظر نوع نگاه بانک‌ها به سهامداران و ذینفعان بررسی مختصر انجام می‌دهیم و به دو مدل مختلف اشاره می‌کنیم:
بانک‌های تجاری بزرگ که بر اساس ساختار ارزش سهامدار بنا شده‌اند و بر فرایندهای متفاوتی از فعالیت‌های بانکی تمرکز دارند.
مجموعه‌ای از مؤسسات مالی که بیشتر با ساختار ارزش ذینفع، از ساختارهای مالکیت گوناگونی برخوردار بوده‌اند، مانند بانک‌های عمومی، مؤسسات پس‌اندازی و تعاونی‌ها.
در ادامه به دسته‌بندی بانک‌ها از نظر مدل تجاری می‌پردازیم:
معمولا بسیاری از بانک‌ها که از نوع بانک‌های تجاری، تعاونی و پس‌اندازی هستند، یک سری خدمات تعریف‌شده و سنتی را در جامعه کنونی ارائه می‌دهند. از طرف دیگر، بانک‌های سرمایه‌ای، اغلب بر فعالیت‌های تجاری بسنده می‌کنند و بر منابع مالی بسیار و همین طور حفظ شبکه خردفروشی خود اتکا می‌کنند. بقیه بانک‌ها خدمات خود را به مشتری‌هایی مانند شرکت‌های گوناگون بزرگ و متوسط و مراکز تأمین مالی و … ارائه می‌دهند. در انتها لازم است به این نکته اشاره کنیم که برای تشخیص نوع مدل تجاری بانک‌ها، از پنج شاخص کلی استفاده می‌شود که عبارتند از:
فعالیت‌های مالی
عملکرد مالی
مالکیت
بحران
ریسک
انواع بانکداری در جهان
انواع بانکداری در ایران و جهان تفاوت‌هایی با هم دارند. در ادامه ویژگی‌های سیستم‌های بانکی ایران و جهان را به تفکیک بررسی می‌کنیم.
بانکداری خرد
معمولا این بانک‌ها از نهادهایی تشکیل شده‌اند که به صورت مستقیم یک سری خدمات را ارائه می‌دهند؛ خدماتی مانند افتتاح حساب بانکی، حواله‌های بانکی، ارائه کارت‌های بانکی و … . این بانک‌ها قابلیت این را دارند که از نوع بانک‌های محلی بدون شعبه یا شعبه کوچکتری از بانک‌های بزرگ دولتی باشند. از بانکداری خرد در صنعت بانکداری بیشتر به عنوان ابزار قدرتمند برای امر بازاریابی انبوه بانک‌ها شناخته می‌شود. در ادامه به سه نوع از متداول‌ترین بانک‌های خرد اشاره می‌کنیم:
بانک‌های مصرف‌کنندگان: در این نوع از بانک‌های خرد، خدماتی نظیر دریافت سپرده مشتریان و اعطای وام به مشتریان انجام می‌شود که معمولا این موارد به مشتریان فردی مربوط می‌شود.
اتحادیه‌های اعتباری: معمولا از این اتحادیه‌ها به عنوان مؤسسات غیرانتفاعی یاد می‌شود که یک سری خدمات مالی را برای اعضای خود تدارک می‌بینند. مالکیت این مؤسسات مانند حالت اول بر عهده خود مشتریان است. از جمله اهداف این مؤسسات کسب سود بالا برای مشتریان است. خدماتی مانند فراهم کردن نرخ پس‌انداز بهتر، دریافت سود کمتر حاصل از اعطای وام و … هم جزو اهداف این موسسات به شمار می‌رود.
بانکداری تجاری
بانک‌های تجاری به نهادهای مالی گفته می‌شود که با انباشت سپرده‌ها و اعطای وام به مشتریان خود، درامد کسب می‌کنند و به دنبال آن خدمات متنوعی را ارائه می‌دهند. مشتریان بانک‌های تجاری به نوعی خدمات بانک‌های خرد را دریافت می‌کنند که نظیر امور سپرده‌گذاری، رسیدگی و بررسی حساب‌ها و دریافت وام و … است. یکی از تفاوت‌های این دو مدل بانکداری در وام‌های اعطاشده به مشتریان است که از نوع وام‌های کوتاه‌مدت است. بانک‌های تجاری برخلاف بانک‌های سرمایهگذاری، معمولا با تکیه بر منابع موجود و سرمایه‌های خود و درامد حاصل از سرمایهگذاری، فرایند اعطای وام را انجام می‌دهند.
بانکداری سرمایهگذاری
از بانکداری سرمایهگذاری در ایران به عنوان شرکت‌های تامین سرمایه یاد می‌شود؛ یعنی یک شرکت که با انجام معاملات بورسی و اوراق بهادار به جذب سرمایه برای مشتریان خود می‌پردازد. معاملات این نوع بانکداری بیشتر مانند معاملات اوراق مشتقه، معاملات ارزی، تجارت کالا، خرید سهام و اوراق بهادار و … است. بانک‌های سرمایهگذاری عمدتا از سه بخش جداگانه تشکیل می‌شوند:
بخش جلو سازمانی به محلی گفته می‌شود که تمام امور بانکی نظیر خریدوفروش و خدمات تجاری در آن انجام می‌شود. این بخش از موارد مختلفی ممکن است تشکیل‌شده باشد که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: مدیریت سرمایهگذاری، معاملات ارزی جهانی، بانکداری تجاری، تملک و ادغام، سرمایهگذاری مالی، افزایش سرمایه، تجارت کالا و …
بخش میان‌سازمانی در این بخش تمامی چهارچوب‌ها و امور مدیریتی بانک، مانند حضور در بازار و کسب سود و کنترل مالی دارایی بانک را کنترل می‌کنند. در این بخش به تمام ریسک‌های موجود در فرایند سرمایهگذاری نظارت می‌شود و تمامی اقدامات لازم برای جلوگیری از تخلفات اعتباری به اجرا در می‌آید.
بخش پشت‌سازمانی: در این بخش تمامی امور پشتیبانی فناوری و اطلاعاتی بانک مورد نظارت قرار می‌گیرند. همین طور رسیدگی به امور تراکنش‌ها و عملیات اجرایی در این بخش انجام می‌شود.
انواع بانکداری در ایران
در حال حاضر، انواع بانکداری در ایران طبق ماده ۸ پیش‌نویس قانون بانکداری، به صورت زیر تعریف شده است:
بانک تجاری
بانک تخصصی
بانک منطقه‌ای
تعاونی اعتبار
شعبه بانک خارجی
توجه داشته باشید که در انواع بانکداری معرفی‌شده در بالا فقط بانک تجاری قادر به انجام کل فعالیت‌های بانکی است و محدودیت‌های خاصی برای سایر بانک‌ها در نظر گرفته شده است. بعضی از بانک‌ها هم که توسط دولت تاسیس شده‌اند، بیشتر در حوزه خاصی فعالیت می‌کنند و خدمات خاصی را ارائه می‌دهند که این خدمات نظیر موارد زیر هست:
بانک کشاورزی به منظور ترویج امور کشاورزی در کشور تاسیس شده است.
بانک صنعت و معدن در حوزه فعالیت‌های صنعتی در سطح کشور تاسیس شده است.
بانک مسکن برای اعطای تسهیلات مسکن برای مشتریان و افراد جامعه بنا شده است.
بانک توسعه صادرات در حوزه رونق و افزایش توسعه صادرات کشور تاسیس شده است.
بانک کارگشایی به‌منظور رفع نیازهای مالی فوری مردم با اعطای وام‌های کوچک از طریق تحکیم اموال منقول بنا شده است.
سخن آخر
انواع بانکداری در جهان و ایران را بررسی کردیم و با سیستم‌های بانکی مختلف آشنا شدیم. در ایران تاکید بر سیستم بانکی اسلامی یا بدون ربا است و این مسئله تفاوت‌هایی بین بانک‌های ایرانی و خارجی ایجاد می‌کند. در سیستم بانکی ایران، بانک‌های تجاری اجازه ارائه انواع خدمات را دارند و بانک‌های دیگر با اهداف خاص و مشخص تاسیس شده‌اند و محدودیت‌هایی دارند؛ برای مثال بانک کشاورزی با هدف ترویج و توسعه امور کشاورزی ایجاد شده است.